Dương Tường, nom de plume de Trần Dương Tường, est décédé le 24 février 2023. Poète, critique d’art, journaliste, il est aussi connu comme l’un des plus éminents traducteurs littéraires du Viêt Nam. Autodidacte en français et en anglais, il a traduit une soixantaine d’œuvres étrangères en vietnamien. En 2020, il a fait publier sa traduction de
Kiều, poème de 3254 vers de
Nguyễn Du (1765-1820), en anglais.
DƯƠNG TƯỜNG ĐÃ XONG CUỘC CHƠI VĂN CHƯƠNG CỦA MÌNH
Thư viện Quốc gia Pháp (Bibliothèque Nationale de France – BnF) hôm 11/3/2023 đã tưởng niệm sự ra đi của nhà thơ - dịch giả Dương Tường bằng một bài viết trên trang nhà của mình. Dưới đây là bản dịch của tôi. Ảnh Dương Tường lấy từ trang của BnF.
https://www.bnf.fr/fr/duong-tuong-acheve-son-aventure-litteraire
Dương Tường, bút danh của Trần Dương Tường, đã qua đời ngày 24/2/2023. Là nhà thơ, nhà phê bình nghệ thuật, nhà báo, ông còn được biết đến là một trong những dịch giả văn chương nổi bật của Việt Nam. Tự học tiếng Pháp và tiếng Anh, ông đã dịch sáu mươi tác phẩm nước ngoài ra tiếng Việt. Năm 2020 ông đã cho công bố bản dịch “Truyện Kiều” dài 3254 câu thơ của Nguyễn Du (1765 – 1820) ra tiếng Anh.
MỘT TUỔI TRẺ DẤN THÂN
Dương Tường sinh ngày 4/8/1932 tại tỉnh Nam Định. Trong cuộc chiến tranh Đông Dương ông đã nhiều lần bỏ dở việc học để tham gia quân đội Việt Minh làm liên lạc viên. Ở tuổi 17 ông gia nhập hàng ngũ của Hồ Chí Minh. Sau khi chế độ thực dân kết thúc năm 1955 ông rời quân đội và định cư ở Hà Nội. Ông trở thành nhà báo làm việc tại Thông tấn xã Việt Nam từ 1955 đến 1966, sau đó làm phiên dịch cho Uỷ ban Điều tra tội ác chiến tranh của Mỹ từ năm 1967 cho đến lúc nghỉ hưu. Từ đó ông hoàn toàn tập trung cho việc viết, nhất là thơ và dịch văn chương.
NHỮNG TÌM TÒI THƠ CA
Giống một số người cùng thời như Lê Đạt (1929 – 2008), Trần Dần (1926 – 1997), Đặng Đình Hưng (1924 – 1990), Dương Tường đã tìm cách khai thác các tiềm năng của ngôn ngữ và các cách thức biểu đạt thơ khác nhau. Ông làm thơ bằng tiếng Việt, tiếng Pháp, tiếng Anh để chơi với nhạc tính và hiệu ứng thị giác trên chiều năng nghĩa (signifiant) bỏ qua chiều biểu nghĩa (signifié). Đó trước hết là các bài thơ của Hồ Xuân Hương (1772 – 1822) người đã giúp ông tìm kiếm sự hoà điệu cùng lúc về cả mặt âm học và đồ hoạ. Thơ ông lấy cảm hứng thực nghiệm từ tác phẩm của nhóm Oulipo (Ouvroir de Littérature Potentielle – Xưởng Văn học tiềm lực). Dương Tường cũng thừa nhận ông nhập mình với quan điểm thơ của Paul Verlaine “De la musique avant toute chose” (“Trước hết, phải có nhạc”). Về lối thơ thị giác ông chịu ảnh hưởng của Guillaume Apollinaire và Eward Estlin Cummings và những đề xuất mang tính tiền phong chủ nghĩa của họ trong việc đổi mới lối sắp chữ hoặc chính tả, hoặc sự sáng tạo cú pháp.
Sự lựa chọn này và định hướng này, nguồn cảm hứng của các tác giả trẻ hiện nay, đã bị cấm ngặt trong giai đoạn 1955 – 1986 ở nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà. Sáng tác văn chương nghệ thuật hồi đó bị coi là công cụ đấu tranh phục vụ cho chính quyền; không thế nó bị coi là suy đồi vì hấp thụ những tư tưởng tiểu tư sản phương Tây (xem Vụ Nhân văn Giai phẩm). Hệ quả là nhiều tác phẩm của Dương Tường cũng như các bạn bè cùng trang lứa đến khi đó vẫn nằm ở dạng bản thảo và không được in.
MỘT DỊCH GIẢ LỚN
Sự tự do sáng tạo về ngôn ngữ và văn chương của Dương Tường cũng được thể hiện trong nhiều bản dịch. Khi dịch sáu mươi tác phẩm văn chương, ông không bao giờ chỉ làm cái việc chuyển ngữ. Theo ông, sứ mệnh của dịch giả là phải tái tạo được tác phẩm gốc trong tác phẩm dịch. Một bản dịch tốt phải đồng thời chuyển tải được tinh thần của tác giả và bộc lộ được bản sắc của dịch giả. Trong số các bản dịch văn chương thế giới của ông (Lolita, Othello, Cuốn theo chiều gió, Anna Karenina dịch theo bản Pháp văn), có khoảng hai chục tác phẩm Pháp như “Mối tình của Swann”, “Dưới bóng những cô gái tuổi hoa” của Marcel Proust, “Chết chịu” của Céline, “Người dưng” của Albert Camus, “Cô gái điếm lễ độ” của Jean-Paul Sartre. Ở tuổi 88 ông công bố bản dịch cuối cùng từ tiếng Việt ra tiếng Anh “Truyện Kiều”, một trong những kiệt tác của văn chương Việt Nam. Ông khẳng định: “Tôi coi cuốn sách này như một nén hương dâng lên Nguyễn Du, cũng là để bày tỏ lòng biết ơn của tôi đối với tiếng Việt. Hơn nửa thế kỷ dịch thuật, tôi đã mang đến cho độc giả Việt Nam nhiều kiệt tác văn chương thế giới. Đời tôi được nuôi dưỡng bằng tiếng Việt, giờ đây tôi có bổn phận phải trả món nợ đó.”
VĂN CHƯƠNG VÀ MỸ THUẬT ĐƯƠNG ĐẠI
Về mỹ thuật đương đại, Dương Tường luôn luôn tích cực ủng hộ các nhà sáng tạo trẻ và những thành tựu nghệ thuật sắp đặt của họ. Ông thường viết các bài thơ của mình trong sự hợp tác với nhiều nghệ sĩ đủ mọi lứa tuổi, qua đó cho thấy sự đổi mới sáng tạo ở Việt Nam, một phong trào nghệ thuật mang tinh thần mở cửa với thế giới và sự cách tân.
Sự nghiệp văn chương phong phú và tài năng được nhất trí thừa nhận của ông đã làm cho Dương Tường trở thành một nhân vật lớn của nước Việt Nam hiện đại. Năm 2009, ông đã được Đại sứ Pháp tại Hà Nội Hervé Bolot trao tặng huân chương “Officier des Arts et des Lettres” vì công lao mang văn hoá Pháp đến Việt Nam cũng như công sức tự nguyện giới thiệu Việt Nam ra nước ngoài.
(Ngân Xuyên dịch từ tiếng Pháp)